Feiten en fabels over diepvriessperma (versus vers sperma)

Zelden natuurlijk gedekt

Het kunstmatig insemineren is in de hedendaagse warmbloedfokkerij volledig ingeburgerd. Slechts zelden worden paarden in deze fokkerijtak nog natuurlijk gedekt. Hengstenhouders hebben zich de KI-technieken volledig eigen gemaakt en kunnen daarbij gebruik maken van de drie soorten sperma; vers, gekoeld of diepvriessperma. Liana Peters is verantwoordelijk voor de fokkerij op Paardenkliniek Venlo. Zij legt het ons uit. “Vroeger werden vrijwel alle merries bevrucht met vers sperma. Met de opkomst van de kunstmatige inseminatie, KI, is dit volledig uit zwang geraakt, maar de mogelijkheid om vers sperma te gebruiken is er nog wel.”

Vers sperma

“Met ‘˜vers’ bedoelen we sperma waaraan niets wordt toegevoegd”, vervolgt Peters. “Buiten de hengst blijft dit maximaal zes uur zijn bevruchtend vermogen houden, mits op de juiste manier en temperatuur bewaard. En dan praat je wel over een vruchtbare hengst. Wanneer je sperma gaat koelen, voeg je er een verdunner aan toe. Dit zorg voor meer volume, extra voedingstoffen en bescherming van het sperma. Sommige merries reageren erg sterk op deze toevoegingen waardoor de baarmoeder zo geïrriteerd raakt en in een verdedigingsstand gaat, dat ook het embryo wordt afgestoten. In die gevallen kun je er voor kiezen de merrie te laten insemineren met ‘vers’ sperma.”

Gekoeld sperma

In Nederland gebruiken wij vooral gekoeld sperma. Peters: “Door het gebruik van gekoeld sperma kan een hengst veel meer merries per dag bevruchten. Door het verdunnen kunnen er porties worden gemaakt en gekoeld worden getransporteerd binnen Nederland of zelfs naar de omringende landen. Gekoeld sperma moet aan bepaalde eisen voldoen. Dit is allemaal vastgelegd. Er wordt dan gekeken naar het percentage normale bewegende spermacellen en het minimale aantal hiervan. Dat kan elk moment steekproefsgewijs gecontroleerd worden. Zo weet je dus wat je koopt. Gekoeld sperma blijft, wederom mits onder de juiste omstandigheden behandeld en vervoerd, gemiddeld 48 uur vruchtbaar. Daarmee direct samenhangend is het moment van insemineren weliswaar belangrijk, maar komt het minder nauw. En daar zit precies het verschil met het gebruik van diepvriessperma. Want daar luistert het juist heel nauw.”

Invriezen

Zoals vrijwel alle fokkers wel weten zit diepvriessperma in ‘rietjes’. Maar hoe is het daar nou precies ingekomen? Peters legt uit: “De hengst springt op het fantoom en het sperma wordt opgevangen. Het sperma wordt, net als bij gekoeld sperma, eerst gezeefd waardoor het ontdaan wordt van vuil, slijm en dode cellen. Hierna wordt er een voedingsstof bijgedaan en verder gecentrifugeerd en geconcentreerd. De toegevoegde stof is een andere dan die wordt gebruikt bij gekoeld sperma en tijdens het concentreren worden alle niet levende of afwijkende spermacellen grotendeels al verwijderd. Wat er dus uiteindelijk overblijft is zeer geconcentreerd sperma van hele goede kwaliteit. Dit wordt vervolgens in de rietjes gestopt. Deze zitten aan de ene kant vaak dicht met een in bijenwas gedoopt watje. De andere kant wordt dichtgevouwen, geseald of op een andere manier dichtgemaakt. Vervolgens wordt het in een container met stikstof geplaatst om bewaard te worden bij minimaal -72 °C. In theorie is diepvriessperma vervolgens onbeperkt houdbaar.”

In de praktijk

Het toepassen van diepvriessperma is wat ingewikkelder dan het insemineren met gekoeld sperma. Vanaf het moment dat je het diepvriessperma uit de tank haalt, is het acht uur bevruchtend. In die tijd moet het dus in de merrie de eicel bevruchten. In de praktijk betekent dit dat je binnen zes uur van de eisprong moet insemineren. Peters: “Uit ervaring weten we dat de meeste merries het beste vruchtbaar zijn als ze zo veel mogelijk thuis blijven. Maar de merrie moet om twee redenen nu toch naar een dierenkliniek of hengstenstation. Niet alleen moet het ontdooien onder laboratoriumomstandigheden plaatsvinden, de frequentie van scannen is te hoog om dat aan huis te blijven doen. Bij gekoeld sperma is het voldoende om te weten dat de merrie ‘ergens vandaag’ de eisprong zal hebben.”

Vlak na de eisprong

“Bij voorkeur insemineer je dan ook voorafgaande aan de eisprong, de ovulatie. Heeft deze na 48 uur nog niet plaatsgevonden, dan insemineer je nogmaals. Bij diepvriessperma wil je juist vlak ní¡ de eisprong insemineren. Het bepalen van het moment van inseminatie komt dus heel nauw. In onze praktijk scannen we de merries eerst gewoon aan huis. Wanneer we denken dat ze goed hengstig is, vragen we de eigenaar haar naar de kliniek te brengen en spuiten haar met een hormoonpreparaat, HcG, dat ervoor zorgt dat de merrie ongeveer 36 uur later ovuleert.”

Elke ovulatie is anders

“Door het hormoonpreparaat rond middernacht te geven, zorgen we ervoor dat de meeste merries rond het middaguur zullen ovuleren. Dat is vooral praktisch, gedurende de dag hebben we de meeste spelingsruimte en de meeste professionele hulp in de praktijk. Uiteraard werkt dit niet altijd, elke merrie heeft haar eigen cyclus. Daarom scannen we deze merries de laatste 24 uur voor de eisprong vier keer per dag. Om zeven uur ‘s ochtends, rond het middaguur, om zeven uur ‘˜s avonds en rond middernacht nog een keer. Het gros van de merries zal in de middag de eisprong hebben, maar ze houden zich er niet altijd aan.”

Zo werkt insemineren

Om het sperma weer bruikbaar te maken moet het worden ontdooid. Peters: “In het laboratorium warmen we het sperma op tot 38 graden Het sperma mag niet worden blootgesteld aan te veel licht. Vervolgens wordt het rietje met een speciale pipet de baarmoeder ingebracht en daar leeggedrukt.” Ook het insemineren is anders dan bij gekoeld sperma. “We gebruiken een techniek die ‘diep-intra-uterine inseminatie’ heet. Hierbij wordt de punt van de pipet tot zo dicht mogelijk bij de uitmonding van de eileider ingebracht waarna het sperma daar wordt gedeponeerd. Het is namelijk een hele kleine hoeveelheid, slechts een milliliter en op deze manier hoeft het sperma veel minder obstakels te overwinnen met een grotere kans op bevruchting. Hierna houden we de merries nog even op de praktijk.”

Reactie

“Wat je ziet is dat merries na inseminatie met diepvriessperma net wat vaker een reactie in de baarmoeder geven met vochtvorming tot gevolg. In die gevallen spoelen we de merrie de volgende dag na door warme vloeistof in te brengen en dit direct weer te verwijderen. Al het overgebleven sperma, wat op dat moment al niet meer vruchtbaar is en dus geen functie meer heeft, wordt samen met het door de merrie geproduceerde vocht en slijm afgevoerd waarna de baarmoeder zo schoon mogelijk is. Zo ontstaan de ideale omstandigheden voor het embryo om aan te slaan. Hierna mag de merrie weer naar huis. Al met al staat de merrie dus zo’n drie dagen op de kliniek of bij de hengstenhouder.”

Nadelen van diepvriessperma

Zitten er nadelen aan diepvriessperma? Peters: “Ja, de hele techniek is wat arbeidsintensiever dan werken met vers of gekoeld sperma. Zowel voor de hengstenhouder met het invriezen en de opslag en het transport dat plaatsvindt in grote stikstoftanks, als voor de merriehouder met de extra scans, de laboratoriumomstandigheden en het eventuele naspoelen.’ De kosten van het sperma zijn voor de merriehouder ongeveer vergelijkbaar, maar de dierenarts zal wel meer kosten moeten rekenen. Daarbij komen de kosten van het verblijf bij de hengstenhouder of de kliniek er ook bij.”

Geen garantie

Wat ook een nadeel is, is dat de kwaliteit van het sperma pas na inseminatie wordt bekeken. “Je weet dus eigenlijk niet wat je erin stopt. Komt het sperma direct van een gerenommeerd hengstenstation dan zit het vrijwel altijd wel goed, maar zijn het rietjes die ‘via via’ in de handel zijn gekocht, dan kan het wel eens anders zijn. Er zit geen enkele garantie op. Hoe zijn die rietjes in de loop van de tijd behandeld? Zijn ze altijd voldoende gekoeld gebleven of is er ondertussen een keer iets mee gebeurd? Dat is wel belangrijk om te weten. Ander nadeel is dat sommige merries behoorlijk heftig kunnen reageren op het diepvriessperma en het dus niet bij iedere merrie zo maar zal slagen.”

Voordelen van diepvriessperma

Diepvriessperma kent zeker ook voordelen. “Omdat de begeleiding veel intensiever is, kunnen de merries veel nauwkeuriger worden begeleid wat het bevruchtingspercentage zeker ten goede komt. Het is minder nattevingerwerk en daardoor zijn de resultaten vaak heel goed. Het wereldwijd verhandelen van sperma heeft met diepvriessperma een boost gekregen en je bent niet afhankelijk van de tijd die het neemt om het sperma te transporteren. Je kunt het sperma daardoor al in huis hebben voordat de merrie hengstig is.”

Goede resultaten

Bij ICSI wordt uitsluitend gebruik gemaakt van diepvriessperma. Nog een bijkomend voordeel is, dat je met diepvriessperma ook de beschikking hebt over sperma van hengsten die in de zomer volop in de sport lopen en zelfs van hengsten die al jaren geleden zijn overleden. Laat het je dus niet afschrikken om diepvriessperma te gebruiken. Bij de meeste merries geeft dit goede resultaten.

Tekst: Yvonne Buis